Hà Nội ngày nay còn lại rất ít những dấu ấn của người Hoa, ít ai biết rằng cộng đồng người Hoa đã từng có thời gian cư trú tấp nập giữa lòng phố cổ của thủ đô. Dấu ấn ít ỏi chỉ còn lại ở các hội quán nhỏ tại con phố Lãn Ông và Hàng Buồm.

Người Hoa tại Việt Nam là một dân tộc có văn hóa vô cùng đặc sắc. Họ chủ yếu đến từ Phúc Kiến, Quảng Đông và sống rất đoàn kết với nhau. Một trong những công trình còn tồn tại mang tính dư âm của họ là tại Hàng Buồm, Hà Nội.

Hội quán Quảng Đông nằm ở 22 Hàng Buồm và Hội quán Phúc Kiến nằm ở 40 Lãn Ông là hai hội quán còn tồn tại trong khu phố cổ Hà Nội. Hội quán được hình thành từ cộng đồng người Hoa Quảng Đông lưu vong về phía Nam sau khi nhà Thanh thôn tính nhà Minh và được triều đình nhà Lê – Trịnh cho phép sinh sống tại đây.

Trong tâm trí của người Hoa, hội quán đã trở thành một không gian sinh hoạt cộng đồng quan trọng, là nơi thờ Thiên Hậu và Quan Công. Đây cũng là điểm giao dịch thỏa thuận giá cả buôn bán và còn là nơi phân xử tranh chấp giữa các thương nhân người Hoa, giống như phân xử kinh tế bây giờ.

Không gian hội quán được sử dụng để làm trường mẫu giáo sau năm 1975 và cho đến sau đó ít ai còn biết sự tồn tại của không gian này. Những cánh cửa sơn son thếp vàng chạm trổ tinh xảo từ kiến trúc Quảng Đông đưa sang đã bị phủ lên một màu của thời gian. Một không gian đặc sắc về lịch sử, văn hóa, kiến trúc đã bị mờ nhạt sau năm tháng.

Hà Nội vào cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX đã trở thành một trung tâm đô thị nhộn nhịp. xét về mặt địa lý, Thủ đô vừa có một trung tâm mạng lưới đường thủy sông Hồng với khả năng giao thương thuyền bè tấp nập trao đổi hàng hóa với sông Đáy và sông Nhuệ, lại vừa có vai trò là trung tâm chợ – thương mại cùng với hệ thống chợ nội đô và mạng lưới các chợ ven đô. Về mặt văn hóa, Hà Nội lại là nút thắt của bước ngoặt chuyển đổi, từ giữa Đông – Tây, Nam – Pháp, truyền thống và hiện đại. Vì vậy mà hội quán Quảng Đông không chỉ là một giao lộ đơn thuần giữa hai nền văn hóa, mà còn là một nơi tiếp xúc giữa ba văn hóa Việt – Hoa – Pháp. Cộng đồng người Hoa từ chỗ là khách trú, đã dần hòa nhập vào đời sống văn hóa tín ngưỡng bản địa Việt.

Cộng đồng người Hoa từ chỗ là khách trú chân đã dần dần hòa nhập với đời sống văn hóa Việt Nam. Hội quán còn gắn liền với nhân vật Tôn Trung Sơn. Trong quá trình chuẩn bị cho Cách mạng Tân Hợi năm 1911, ông đã từng có thời gian lưu trú tại hội quán trong hơn 8 tháng. Tại đây vẫn còn lưu giữ tấm bảng đá khắc ghi nhận sự lưu trú của ông tại hội quán.

Kiến trúc hội quán thể hiện được rõ nét sự hòa quyện giao thoa của văn hóa Đông – Tây. Lối kiến trúc điển hình phổ biến của các hội quán được giữ nguyên với bốn dãy nhà có bố cục hợp thành chữ “Khẩu”, thiên tĩnh ở giữa để lấy ánh sáng, lưu thông không khí và tạo cảm giác thoáng mát.

Hội quán có 3 trục chính, ba trục kết hợp với nhau với tổng diện tích là 1.670m2 bao gồm: Lôi đi dạo hai bên tả – hữu, sân thiên tỉnh, sân trước có một cây sấu đại thụ tạo cảnh quan bóng mát, tiếp đó là nhà tiền đường, phương đình, trung đường và hậu cung ở vị trí trung tâm.

Các kiến trúc đơn nguyên được bố trí theo quy luật truyền thống từ trước ra sau, tiền đường, phương đình, trung đường và cuối cùng là hậu cung. Ngoài ra, Hội quán có nét đặc biệt với kiểu mái có đầu hồi và đầu đao vuông bằng sắc cạnh. Trên tiền đường là những phù điêu bằng gốm với nhiều màu sắc được trùng tu vào năm 1920, tái hiện lại các câu chuyện trong Tây Du Ký và Tam Quốc diễn nghĩa.

Kiến trúc sảnh chính của Quảng Đông hội quán gợi cho mình một cảm giác như đang lạc bước vào một nhà thờ chính tòa Phương Tây ngay khi vừa bước vào. Gian giữa rộng kéo dài cùng với hai chái hai bên. Yếu tố kiến trúc phương Tây còn thể hiện rõ nét ở hai gian nhà Đông và Tây, với phù điêu mô phỏng theo cột Doric và vòng nguyệt quế. Ngoài ra là hệ thống cửa sổ trong kính ngoài chớp đặc trưng cho kiến trúc Pháp mà các bạn thường thấy tại các biệt thự Pháp cổ ở Hà Nội. Hai bên phía sau hội quán là nơi thờ Quan Công và Thiên Hậu.

Với sự kết hợp giữa hai nét kiến trúc đông tây đã góp phần tạo nên một không gian yên tĩnh, trầm mặc, cổ kính nhưng cũng không kém phần trang nghiêm, thanh tao ngay giữa lòng phố cổ tấp nập.

Ngày 23 tháng 10 năm 2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có văn bản gửi Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội về việc tu bổ, tôn tạo di tích Hội quán Quảng Đông. Trường Mẫu giáo Tuổi Thơ sau đó được chuyển về số 88 Hàng Buồm. Dự án tôn tạo di tích Hội quán Quảng Đông bao gồm các hạng mục : Cải tạo khu 1 gồm Tiền đường, phương đình, Trung đường và Hậu cung ; Khu 2 có cung Thiên Hậu và tôn tạo phòng trưng bày, giới thiệu di tích; Khu 3 có Nhà tưởng niệm Tôn Trung Sơn, tôn tạo nhà của Ban quản lý di tích… và lắp đặt hệ thống chiếu sáng tại di tích.

Sau hơn hai năm thực hiện, dự án đã mang lại những kết quả tốt đẹp khi phần lớn các hạng mục đã được phục dựng và tôn tạo giống với nguyên trạng. Hội quán Quảng Đông đã có một diện mạo mới, hay nói đúng hơn là được trả về với đúng kiến trúc thuở ban đầu của nó.

Việc tôn tạo và phục dựng Hội quán đã là một dấu ấn thành công trong nỗ lực bảo tồn di tích văn hóa và giữ gìn những di tích lịch sử có giá trị quan trọng của thủ đô. Nhưng cùng với đó là song hành với bảo tồn luôn hiện hữu vấn đề phát triển mà ở đây phải gắn liền với sự bền vững, bởi nếu tôn tạo chỉ nhằm mục đích giữ nguyên hiện trạng ban đầu sẽ khiến công chúng xa rời và lãng quên, hoặc nếu như chuyển đổi sang một mục đích sử dụng khác thì Quảng Đông hội quán sẽ lại một lần nữa đánh mất ý nghĩa thực sự của nó. Câu hỏi tồn tại hay không tồn tại trở thành một vấn đề nan giải cần câu trả lời và từ đó những triển lãm nghệ thuật đã thường xuyên được tổ chức tại đây.

Gắn liền Hội quán Quảng Đông cùng với hoạt động sáng tạo nghệ thuật của Hà Nội, biến nơi đây trở thành một không gian sáng tạo của thủ đô. Tại không gian này, những người nghệ sĩ được gặp gỡ với công chúng thông qua triển lãm, và chính Hội quán là nơi kết nối giữa nghệ sĩ và công chúng. Nơi đây tạo ra một bối cảnh đa văn hóa đặc biệt giành cho giới trẻ, đối tượng cần được tìm hiểu truyền thống lịch sử văn hóa. Đây cũng là một phần trong chiến lược nâng cao vị thế của Hà Nội với tư cách là “thành phố sáng tạo” của UNESCO.

Hội quán Quảng Đông là nơi minh chứng cho sự kết nối giao thương giữa 2 nền văn hóa, dân tộc. Và cũng nhờ nghệ thuật đương đại mà “viên ngọc” đô thị từng bị lãng quên đã được phát triển rực rỡ. Hãy cùng một ngày đến với Hội quán để cùng tìm hiểu về văn hóa lịch sử cũng như thưởng thức triển lãm nghệ thuật các bạn nhé!