Cao Bằng là một tỉnh biên giới nơi địa đầu tổ quốc, vùng đất này chứa đựng nhiều cảnh sắc tự nhiên nổi tiếng, ẩn trong đó là một nền tảng văn hóa đa dạng và có bề dày theo thời gian. Cao Bằng là miền đất mà rừng núi chiếm đến 90% diện tích. Ở nơi này đâu đâu cũng thấy núi đá hoặc đất xen núi đá. Cũng bởi vậy mà một ngôi làng đá đã được hình thành trong tiến trình lịch sử. Đó là làng đá Khuổi Ky, một ngôi làng truyền thống của người Tày. Cùng với Thác Bản Giốc, Động Ngườm Ngao, làng đá Khuổi Ky là một trong số những điểm du lịch văn hóa đặc sắc ở miền biên viễn. Ngôi làng cổ nổi tiếng có tuổi đời hơn 400 năm, đã đứng vững chãi chứng kiến bao thăng trầm của lịch sử diễn ra nơi đây.
Làng đá Khuổi Ky nổi tiếng với lối kiến trúc độc đáo
Nằm ở trên đường Tỉnh lộ 206 nối từ trung tâm huyện Trùng Khánh đi Hạ Lang, làng đá Khuổi Ky thuộc xã Đàm Thủy, huyện Trùng Khánh cách trung tâm Thành phố Cao Bằng khoảng gần 100km. Làng được hình thành vào khoảng sau năm 1592 ở thời điểm nhà Mạc rút chạy lên Cao Bằng và nhà Minh dùng uy thế của mình ép họ Trịnh cắt đất Cao Bằng cho họ Mạc cát cứ tới năm 1677 mới chấm dứt. Khi nhà Mạc lên đất Cao Bằng để xây dựng các công trình để phòng thủ thì những ngôi nhà bằng đá được xây lên như những “pháo đài“. Không chỉ là những pháo đài, mỗi ngôi nhà đều mang vẻ đẹp kiến trúc độc đáo, một vẻ đẹp nhuốm màu huyền thoại rất cổ kính, rất riêng của miền Đông Bắc nhiều đá núi. Ngôi làng có địa thế lưng dựa vào núi vững chãi với con đường làng lát đá, những bờ rào xung quanh mỗi căn nhà cũng bằng đá. Hiện lên từ xa là những ngôi nhà sàn hoàn toàn bằng đá thật ấn tượng và nổi bật giữa màu xanh của núi rừng. Phía trước làng là dòng suối Khuổi Ky thanh bình nơi đám trẻ trong làng chiều chiều cùng tắm và nô đùa.
Những ngôi nhà hoàn toàn bằng đá được xây lên kiên cố vững chãi như những “pháo đài“ thật nổi bật và ấn tượng.
Làng có 14 hộ dân tộc Tày sinh sống, trong quan niệm của người Tày với tín ngưỡng thờ đá “đá là trung tâm vũ trụ. Con người sinh ta từ đá và chết sẽ hóa thành đá. Đá cũng chính là khơi nguồn của sự sống“. Do đời sống sinh hoạt hàng ngày của người dân khi đó ở vùng biên giới thường xảy ra nạn trộm cướp hay thú dữ bắt người nên việc xây dựng nhà đá có thể xuất phát từ tất cả các đặc điểm trên, vừa từ những quan niệm thiêng liêng vừa đảm bảo cho các thành viên tránh được rủi ro khi sống trong các ngôi nhà xây bằng đá. Với diện tích khoảng 1ha với địa thế lưng dựa vào núi đá mặt hướng ra dòng suối Khuổi Ky chảy phía trước, làng có 14 căn nhà sàn cổ xây bằng đá là nét kiến trúc độc đáo khác biệt hoàn toàn với những ngôi nhà thường thấy ở vùng đông bắc của bà con dân tộc thiểu số.
Đối với người Tày ở Trùng Khánh, ngôi nhà sàn đá có ý nghĩa rất quan trọng. Nhà được coi là một miền thiêng, nơi lưu giữ những nét đặc trưng của đời sống vật chất cũng như tinh thần của gia đình, làng xóm lưu truyền qua bao đời. Trong tâm thức người Tày, đá núi là đại diện của thần linh, bởi vậy mà ngôi nhà làm từ đá sẽ mang sức mạnh chở che, bảo vệ cho dân làng.
Làng đá với những căn nhà sàn cổ xây bằng đá tạo nên cảnh quan đẹp và khác lạ đặc biệt so với mọi ngôi làng khác
Đá ở đây hiện diện rất nhiều trong đời sống hàng ngày, từ xây nhà móng bằng đá hộc, vách bằng đá, lối đi bằng đá, cối đá. Để xây một ngôi nhà bằng đá người dân phải mất nhiều thời gian từ lúc lên ý tưởng và chuẩn bị vật liệu. Kết cấu của nhà sàn đá thường có kích thước khác nhau tùy số lượng người sinh sống nhưng đặc điểm chung thường có 3 gian với chức năng sử dụng khác nhau. Tường đá có thể cao đến 7-8m được làm từ việc xếp chặt các viên đá có nhiều kích cỡ khác nhau bổ sung thêm chất kết dính làm từ cát trộn đá vôi với độ dày hơn 30cm và mái lợp bằng ngói âm dương.
Những ngôi nhà dáng dấp cổ kính và mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống của người đồng bào.
Nhà ở đây có thể chỉ có 1 tầng hoặc có thể có nhiều tầng gác bên trong với sàn được lát bằng ván gỗ, cột trụ và gác mái làm bằng cây gỗ trong rừng. Mái ngói âm dương mang dáng dấp cổ kính, xung quanh mở nhiều cửa sổ rộng, có thể có nhiều phòng khác nhau trong nhà với vách phòng làm từ phên liếp đan từ cây tre cây vầu. Trong nhà, cũng như đa phần nhà của người dân khác, là bàn thờ có những lá bùa theo truyền thống, bếp đun nấu, nơi chứa đựng nông sản sau thu hoạch và hạt giống cho các mùa sau được bảo quản bằng cách treo trên các thanh gỗ áp sát mái nhà.
Đá hiện diện rất nhiều trong đời sống hàng ngày của người dân
Sau khi được bộ VHTT& DL công nhận Khuổi Ky là làng văn hóa truyền thống tiêu biểu của dân tộc ít người. Đến năm 2016 người dân làng đá đã tham gia mô hình phát triển du lịch cộng đồng. Có những hộ gia đình tham gia đón khách lưu trú, các hộ không tham gia đón khách thì cung cấp các dịch vụ phụ trợ như cung cấp nông sản đặc sản địa phương, vận chuyển hành khách. Người dân tham gia gìn giữ những nếp nhà sàn đá cổ bằng việc hạn chế xây dựng sửa chữa theo lối kiến trúc hiện đại.
Ngày nay, làng đá đã trở thành điểm du lịch hấp dẫn thu hút du khách từ mọi miền. Để đến với ngôi làng đá cổ độc đáo du khách có thể dễ dàng di chuyển bằng xe máy hay ô tô theo đường tỉnh lộ hiện đã tương đối dễ đi.
Nhờ có mô hình homestay mà điều kiện thăm quan và lưu trú cho du khách ngày càng thuận tiện. Ngày càng nhiều khách du lịch trong và ngoài nước biết đến và thích thú tìm hiểu về ngôi làng cùng những nét sinh hoạt truyền thống đặc sắc của người dân nơi đây.
