Nhắc đến vùng đất Biên Hòa – Đồng Nai nằm cách thành phố Hồ Chí Minh khoảng 30km về hướng Đông Bắc, với hơn 320 năm hình thành và phát triển, không thể không nhắc đến đồ gốm mỹ nghệ Biên Hòa – đẹp và độc đáo từng tạo ra những sản phẩm vang danh trên làng gốm thế giới vào những năm cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Vậy nên có những tồn tại đến ngày nay gắn liền với làng gốm Biên Hòa đặc sắc. Cùng mình tìm đến nét đẹp Gốm Biên Hòa qua 3 công trình kiến trúc dưới đây nhé!

Ngành gốm Biên Hòa trải qua nhiều thời kỳ phát triển, khẳng định tính đặc trưng và vị thế của mình, góp phần tôn vinh làng nghề truyền thống của Đồng Nai. Theo đó, dọc theo hai bên sông Đồng Nai, từ nhiều thế kỷ trước đã có nhiều lớp cư dân bản địa sinh sống, đặc biệt là vùng đất Cù lao Phố, các dân tộc bản địa đã sinh sống và lập lò sản xuất gốm ở đây. Theo các chuyên gia, gốm Biên Hòa được thị trường quốc tế ưa chuộng là do sản phẩm có sự giao thoa giữa 3 dòng gốm người Việt, người Hoa và người Chăm.

Trước đây, gốm Biên Hòa còn nổi tiếng tới mức còn có trường dạy nghề gốm ở Đông Dương được mở vào năm 1903. Có thể nói thời kỳ này chính là thời kỳ hoàng kim và hưng thịnh nhất của làng gốm này với tiếng vang lớn với thị trường quốc tế lúc bấy giờ như Nhật Bản, Pháp… Đó là sự kết hợp phong cách làm gốm của cả Việt Nam với gốm Trung Quốc và gốm Limoge của Pháp.

Một số công trình nghệ thuật sử dụng chất liệu gốm Biên Hòa lưu dấu thời gian vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay phải kể tên đến 3 địa điểm dưới đây:

Đầu tiên là công trình kiến trúc Đình Tân Lân tọa lạc ở phường Hòa Bình, thành phố Biên Hòa với những dấu ấn nghệ thuật Gốm Biên Hòa được thể hiện đặc sắc thông qua mái tiền đình của Đình Tân Lân. Đình sẽ mở cửa vào tất cả các ngày trong tuần đặc biệt là dịp lễ hội hoặc ngày rằm hàng tháng sẽ rất đông người dân tới.

Đình Tân Lân là nơi thờ Trấn biên Đô đốc tướng quân Trần Thượng Xuyên, có mặt tiền hướng tây nam nhìn về sông Đồng Nai. Xưa kia, nơi này thuộc thôn Tân Lân, huyện Phước Chánh, dinh Trấn Biên; nay thuộc phường Hòa Bình, thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai.

Trần Thượng Xuyên (1626 – 1720) nguyên là tướng nhà Minh (Trung Quốc). Sau khi nhà Minh bị nhà Thanh tiêu diệt, Trần Thượng Xuyên và một tướng khác là Dương Ngạn Địch cùng binh tướng dưới quyền và gia nhân bỏ đi tị nạn. Đoàn gồm 3.000 người và 50 chiến thuyền do Trần Thượng Xuyên dẫn đầu tới cửa Tư Hiền (Thừa Thiên) và cửa Đà Nẵng vào tháng Giêng năm Kỷ Mùi (1679), tới xin thần phục chúa Nguyễn. Chúa Nguyễn Phúc Tần đã đồng ý và cho Trần Thượng Xuyên tới vùng Biên Hòa – Gia Định, Dương Ngạn Địch tới vùng Mỹ Tho khai khẩn, làm ăn sinh sống. Trần Thượng Xuyên đã có công lớn khi khai mở vùng đất Biên Hòa. Thời Trần Thượng Xuyên cai quản, Cù lao Phố (Biên Hòa) trở thành một thương cảng giàu có, tấp nập từ giữa thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XVIII.

Ngày 23 tháng 10 năm Canh Tý (1720), Trấn biên Đô đốc tướng quân Trần Thượng Xuyên mất. Để ghi nhớ công lao của ông, nhân dân trong vùng đã lập miếu thờ trong khu vực thành cổ Biên Hòa. Do chiến tranh, ngôi miếu hai lần phải dời chuyển để đóng tại vị trí hiện nay. Năm 1935, miếu được xây dựng kiên cố và đặt tên là Tân Lân Thành cổ miếu, dân gian vẫn gọi là đình Tân Lân.

Đình Tân Lân được xây dựng trên một khuôn viên rộng 3.000m2, có bố cục hình chữ “tam”, gồm tiền đình, chính điện, hậu cung. Kiến trúc của công trình là sự kết hợp giữa phong cách kiến trúc nhà Nguyễn và kiến trúc vùng Hoa Nam (Trung Quốc) với hệ khung gỗ, tường bao, mái ngói âm dương theo phong cách thời Nguyễn. Những trang trí trên mái, bờ nóc, bờ chảy lại đậm nét Trung Hoa, cùng với đó là hệ thống tượng theo điển tích như vinh quy bái tổ, hội triều nơi thiên đình… Tượng Trần Thượng Xuyên uy nghiêm ngự trên ngai sơn son thếp vàng được đặt trang trọng ở chính điện – nơi có những hàng cột gỗ lim to, những cặp chim trĩ, loan, phượng bằng đồng đứng chầu cùng bộ bát bửu bằng đồng đặt trước ban thờ thần. Ngoài ra, đình còn thờ các vị thần khác như bà Thiên Hậu, Quan Công, Bạch Mã thái giám…

Đặc trưng của Gốm Biên Hòa đó là những mảng tranh gốm với nhiều cảnh trí, hàng trăm tượng người, vật bằng gốm sứ men xanh thể hiện các điển tích của văn hóa Á Đông như: Lưỡng long tranh châu, Lý ngư hóa long, Bát tiên quá hải, Quan Công phò thị tẩu, Múa hát cung đình, Nhật, Nguyệt… Các tượng được các nghệ nhân tài hoa thể hiện một cách sống động, qua bao thời gian vẫn vẹn nguyên sắc màu, đường nét.

Đình Tân Lân là một di tích lịch sử mang kiến trúc nghệ thuật đặc sắc của một thời đại. Đến nơi đây, ta như cảm nhận được vẻ cổ kính, sự thanh tịnh và yên bình. Đình Tân Lân cùng với dấu ấn nghệ thuật Gốm Biên Hòa đang được nhân dân Biên Hòa giữ gìn và bảo vệ suốt bao năm tháng lịch sử.

Ngày nay nhiều người biết đến Đài Kỷ niệm – còn gọi là Đài Chiến sĩ ở Biên Hòa, bởi nó nằm ở trung tâm thành phố, hàng ngày có rất nhiều người dân qua lại. Công trình này được Pháp xây dựng vào năm 1923 với tên gọi “Đài Kỷ niệm người Việt trận vong”. Trước đây, đài thuộc làng Bình Trước, tổng Phước Vinh Thượng, tỉnh Biên Hòa, nay thuộc phường Trung Dũng, thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. Là công trình mở nằm giữa giao lộ nên bạn có thể dễ dàng tham quan bất cứ lúc nào.

Đài Kỷ niệm là một công trình đặc sắc, mang màu sắc dân tộc, do hai giáo sư người Pháp là ông Robert Balick và bà Balick – giáo sư chuyên về đồ gốm, thiết kế và trực tiếp hướng dẫn thợ và học sinh trường Bá nghệ Biên Hòa thi công. Từ xa, ta có thể nhìn thấy hai trụ cao của đài được dán bằng gạch gốm men xanh đen với hai câu đối chữ Hán:

“Dũng sĩ tri thân phò tổ quốc danh bi biểu trụ vạn cổ chấn lưu phương.

Chinh hồn toàn tiết phân hương quan thu cúc xuân hoa thiên niên truyền điệt tử”

Di tích Đài kỷ niệm là công trình kiến trúc đặc sắc mô phỏng theo kiểu Ngọ môn Huế thời nhà Nguyễn. Công trình có hai trụ đá với những mảng hoa văn gốm trang trí tinh tế. Trên thân trụ đá có câu đối chữ Hán được thực hiện công phu bằng màu sắc hài hòa. Bên chân hai trụ có hình tượng lân chầu bằng gốm. Bốn góc chân đài có hình ảnh của tượng rồng làm bằng gốm men xanh Biên Hòa tỏa xuất ra bốn hướng.

Dưới bàn tay khéo léo và khối óc thẩm mỹ của những nghệ nhân, Đài chiến sĩ là một công trình đặc sắc thời bấy giờ và hoàn toàn mang màu sắc dân tộc. Tấm bia đá khắc chữ Hán ghi tên những con người ở Biên Hòa đã bỏ mạng vì nước Pháp – họ là những người dân thuộc địa bị bắt lính và chiến đấu trên những mặt trận xa quê hương mà thực dân Pháp chủ mưu.

Đài Kỷ niệm ở Biên Hòa vẫn còn đó, sừng sững giữa không gian và thời gian. Ba phần tư thế kỷ khói lửa ngập tràn, những kẻ thù xâm lăng Pháp, Nhật, Mỹ lần lượt ra đi sau thất bại nhục nhã ê chề. Mùa xuân năm 1975, Đài Kỷ niệm chứng kiến đoàn quân chiến thắng hùng hậu với xe tăng trọng pháo tiến vào Biên Hòa, hoàn thành Chiến dịch Hồ Chí Minh tại đất Đồng Nai.

Cuối năm 1992, di tích Đài kỷ niệm được trùng tu, với một khuôn viên khang trang đẹp đẽ, những thảm cỏ xanh, đài phun nước, vườn hoa nhiều màu sắc hài hòa tôn tạo đài trở thành một công viên văn hóa tô điểm làm đẹp thành phố, thu hút đông đảo quần chúng đến vui chơi, giải trí. Mặc dù trải qua hơn 3/4 thế kỷ kể từ khi xây dựng đến nay, thời gian bao lần làm phai nhạt, hư hoại nhưng di tích Đài kỷ niệm mãi mãi là một bằng chứng không thể chối cãi tố cáo tội ác của thực dân Pháp, nhắc nhở người dân xứ Biên Hòa một thời lịch sử đau thương dưới ách thống trị ngoại bang để vươn lên tự cường, xây dựng một cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Hiện nay, di tích này tọa lạc trên đường 30/4, gần Quảng trường Sông Phố, thuộc phường Thanh Bình, thành phố Biên Hòa. Đây là công trình nhà hội kiến trúc khá kiên cố do tỉnh trưởng Biên Hòa là Bolen chủ trương xây dựng vào khoảng năm 1936. Nơi đây được dùng làm chỗ hội họp của hương chức, hội tề địa phương thời bấy giờ.

Nhà hội là một thiết chế hoạt động của hương chức hội tề làng xã trong thời kỳ trước năm 1945 tại xã Bình Trước, tổng Phước Vinh Thượng, quận Châu Thành (nay là thành phố Biên Hòa). Tọa lạc trên trục lộ giao thông chính của trung tâm thành phố Biên Hòa, xung quanh là những công trình xây cất hiện đại, nhà hội Bình Trước thu hút sự chú ý của khách du hành bởi màu sắc, đường nét uyển chuyển của nghệ thuật kiến trúc dân gian.

Kiến trúc của di tích khá độc đáo, được xây dựng bởi những nghệ nhân về nghề xây dựng, gốm của Biên Hòa. Trong tổng thể của di tích, nổi bật lên những mang trang trí về nghệ thuật gốm, điêu khắc gỗ. Những bức phù điêu gốm với đề tài truyền thống xã hội Việt Nam được thực hiện công phu, sắc sảo. Những mảng kiến trúc gỗ được thể hiện sự tinh tế, chúng vừa thể hiện hiệu quả tính công năng sử dụng vừa làm tăng vẻ đẹp kiến trúc bởi nghệ thuật điêu khắc trang trí.

Di tích này ghi dấu một sự kiện lịch sử quan trọng của cách mạng Biên Hòa. Nơi đây, vào ngày 23 tháng 9 năm 1945, Hội nghị cán bộ tỉnh Biên Hòa quyết định thành lập Tỉnh ủy đầu tiên sau khi giành được chính quyền vào tháng Tám năm 1945. Đồng chí Hà Huy Giáp – đại diện Xứ ủy Nam Kỳ đã đến dự.

Di tích Nhà hội Bình Trước ở P.Thanh Bình, TP.Biên Hòa có kiến trúc khá độc đáo, được xây dựng bởi những nghệ nhân về nghề xây dựng, gốm Biên Hòa. Một trong những nét nổi bật của di tích này là những mảng trang trí bằng gốm nghệ thuật, những bức phù điêu gồm với đề tài truyền thống xã hội Việt Nam được thực hiện công phu, sắc sảo.

Hơn nửa thế kỷ trôi qua, cùng với sự thăng trầm của lịch sử, qua nhiều lần trùng tu lớn, nhỏ vào các năm: 1942, 1949, 1964, 2000, Nhà hội Bình Trước vẫn giữ nguyên được hình dáng nguyên thủy của buổi đầu xây dựng. Không là đình chùa, đền miếu nhưng nhà Hội đã chuyển tải được nét độc đáo, trang nghiêm của kiến trúc đình làng với mái ngói âm dương xen lẫn ngói lưu ly men xanh. Hệ thống mái có gờ chỉ, trang trí cặp rồng uốn khúc chầu trái châu, tượng trưng cho an lạc, thái bình.

Bước vào tiền sảnh, du khách sẽ bị cuốn hút bởi hai bức phù điêu gốm chạm nổi được bố cục chặt chẽ, tinh vi thể hiện các ngày hội truyền thống Việt Nam. Phía trên tiền sảnh nổi lên dòng chữ Hán "Nhà hội Bình Phước" bằng gốm men xanh. Cửa chính có hai câu đối bằng gốm, chữ đầu của mỗi câu ráp lại thành tên "Bình Trước". Đối diện hai cửa phụ là hai bức tranh chạm gốm hình người cưỡi ngựa dọc nguyệt lầu. Hai bên cửa là cặp lân đá được chạm khắc công phu trong tư thế phủ phục

Những người lớn tuổi ở Biên Hòa ít ai không biết đến Nhà hội Bình Trước, bởi nó không chỉ là di tích lịch sử mà còn là một công trình kiến trúc độc đáo.

Thật tự hào khi hình ảnh gốm mỹ nghệ Biên Hòa được gìn giữ bảo tồn hiện hữu tại các , và lâu đời tồn tại đến ngày nay như Đình Tân Lân, Đài Chiến sĩ, Nhà Hội Bình Trước… Nếu có dịp tới thành phố Biên Hòa hãy ghé thăm 3 công trình kiến trúc trên nhé!